تاریخ اجتماعی از موضوعات جدیدی است که اخیرا پا به عرصه مباحث تاریخی نهاده است. ویژگی و امتیاز خاص این بعد از مباحث تاریخی، توجه به تاریخ اقشار اجتماعی به جای توجه صرف به تاریخ حکام و پادشاهان است. در این نوشتار به عوامل موثر و مولفههای تاریخ اجتماعی شیعیان در قرن چهارم (عصر حکومت شیعیان بر جهان اسلام) پرداخته شده که بیشتر متأثر از رقابتها و درگیریهای فرقهای بوده است. در این قرن همچنین محبت شیعیان به اهلبیت? در قالب برگزاری آیینهای جشن غدیر و سوگواری عاشورا و مانند آن ابراز میشد، و این امر واکنش اهلسنت را به اشکال گوناگون در پی داشت و گاهی موجب خسارتها و تلفات جانی و مالی زیاد میشد. در این پژوهش علاوه بر بررسی تاریخ اجتماعی شیعه در این قرن، از نقش نهادهای اجتماعی همچون نقابت، مرجعیت و چگونگی آموزش و پرورش شیعیان نیز بحث به میان آمده است.
روششناسي و بسترشناسي يک نظريه، از مهمترين مسائلي است که نقش مهمي در تحليل و شناخت چرايي صدور آن نظريه دارد. متکلمان شيعي مکتب بغداد در قرن چهارم و پنجم هجري، از بزرگترين متکلمان اماميه در طول تاريخ بهشمار ميآيند. با اين حال، روايات امامان معصوم عليه السلام، که از منابع اصيل تفکر ديني بهشمار ميآيند، حضور کمرنگي در کتابهاي کلامي ايشان دارند. هدف از نگارش اين مقاله، ابتدا روششناسي فکري اين متکلمان، و سپس تحليل چرايي تکيۀ فراوان ايشان بر عقل در براهين و نظريات کلامي مربوط به مسئلۀ امامت با توجه به بستر فرهنگي شهر بغداد در آن دوران است. بر اساس مهمترين يافتههاي اين نوشتار، نگاه سختگيرانۀ متکلمان بغداد به احاديث و نيز تنوع مکاتب گوناگون کلامي و نيز تعصبات مذهبي و درگيريهاي شديد فرقهاي در بغداد، از مهمترين عواملي است که مانع از استفادۀ لازم متکلمان شيعي از روايات در آن دوران شده است.
این پژوهش جریان اعتزالگرای امامیه در بغداد را از سالهای آغازین شکلگیری این جریان در حدود نیمه سده سوم هجری تا پیش از ظهور شیخ مفید در اوایل سده چهارم، میکاود. غایت نهایی این پژوهش، روشنساختن زوایای پنهان بخشی از تاریخ اندیشه امامیه و نشاندادن تطور کلام امامیه، پیش از شکلگیری مدرسه کلامی بغداد با محوریت شیخ مفید است. در این پژوهش این پرسش اساسی که آیا امامیه بغداد تحت تأثیر آرا و عقاید معتزله قرار داشته است، با این فرضیه دنبال میشود که اندیشه اعتزالی در رویکرد فکری امامیان بغداد مؤثر بوده است. به نظر میرسد برخی از امامیان بغداد در نیمه دوم سده سوم هجری به تعالیم اعتزالی توجه نشان دادند. اما گرایش اعتزالی در میان توده امامیه بغداد فراگیر نبوده است. از اینرو با حضور حدیثگرایان قمی در بغداد، اعتزالگرایان امامی آن شهر تا پیش از ظهور شیخ مفید به حاشیه رفته و منزوی بودند.
این مقاله نظر به اهمیت مسئله مهدویت که از مسائل مهم روز جامعه است، و ارتباط مستقیم با زندگی فردی و اجتماعی بشر دارد، موضوع مهدویت را با نگاه تربیتی بررسی کرده است. سه دیدگاه در باب مهدویت مطرح شده که با نقد دیدگاه برون دینی و درون دینی مبتنی بر نظریه غالب اهل سنت، دیدگاه درست به این موضوع با استناد به آیات و روایات تبیین شده است. عمده هدف تحقیق اثبات اثربخشی مهدویت باوری در زندگی فردی و اجتماعی امروز جامعه انسانی بوده است که آثار اعتقاد به ظهور مهدی علیه السلام در پاسخ به اندیشه ناکارآمد جلوه دادن این باور، به خوبی تبیین شده است. این آثار تربیتی اقتضا میکرد که مبانی رفتار مهدی علیه السلامدر عصر ظهور نیز به لحاظ تربیتی بررسی شود و این کار با استناد به قرآن، سنت و سیره پیامبر اکرم صلیالله علیه و آله در این مقاله انجام گرفته است. در این تحقیق از اسناد و مدارک با روش تحلیلی ـ توصیفی جهت نیل به هدف پیش گفته در فضای کتابخانه استفاده شده است. بدین طریق که اطلاعات موردنیاز از منابع مربوط به مهدویت، تعلیم و تربیت و تفاسیر قرآن کریم جمع آوری شده و با یافته های علوم تربیتی به تجزیه و تحلیل و استنتاج پرداخته است. مهم ترین یافته های این تحقیق، اثبات نیاز جامعه امروز به مهدویت و دستیابی به وظایف تربیتی در سه گروه: فرد، خانواده و حکومت اسلامی نسبت به زمینه سازی ظهور مهدی علیه السلام است. نظر به این وظایف، همه مردم اعم از افراد، خانواده ها و نهادهای اجتماعی در ارتباط با زمینه سازی مهدویت مسئولیت دارند و باید به وظیفه شان عمل نمایند.