واكاوي عقايد غلات در عصر ائمه اطهار عليه السلام و نوع مقابله امامان عليه السلام با آنها از اهميت خاصي برخوردار است. آشنايي با نوع برخورد ائمه عليه السلام با غاليان، الگوي مناسبي براي مقابله با آنها ارائه مي كند. ابوالخطاب به عنوان يكي از مهم ترين غلات دوران ائمه عليه السلام، علاوه بر بيان عقايد افراطي، تاثير بسياري بر جريان غلو در زمان خود و غاليان پس از خود داشت. سوالي كه مطرح است اينكه ابوالخطاب چه عقايد غاليانه اي را مطرح كرد؟ و چه تاثيري در جريان غلو پس از خود داشت؟ و امامان عليه السلام با اين شخصيت غالي و پيروانش چگونه برخورد كرده اند؟ امام صادق(ع) ابوالخطاب، عقائدي همچون نبوت و سپس الوهيت ائمه عليه السلام و در نهايت، الوهيت خودش را مطرح كرد و قائل به اباحي گري شد. همچنين، حركت منحرفانه وي، در پيدايش اسماعيليه بي تاثير نبود. اما در خصوص واكنش ائمه عليه السلام نسبت به او، بايد گفت: با جديت به مقابله با ابوالخطاب پرداخت و او را رسوا ساخت و از وي برائت جست و لعن و تكفير كرد و از همنشيني با وي نهي نمود و ساير امامان عليه السلام نيز به منظور جلوگيري از تاثيرات مخرب وي، به نوعي همچون امام صادق† با اين جريان برخورد كردند.
این مقاله در صدد نقد نظریه بوکلی درباره روایات دیدارهای امام صادق(ع) با منصور عباسی است. آقای بوکلی، نویسنده مقاله « ریخت شناسی و مفاد بعضی از روایات شیعه امامی » ، بخشی از روایات مربوط به مواجهه امام صادق(ع) و منصور عباسی را که غالبا مربوط به احضار امام به دربار منصور است مورد بررسی قرار داده است. بررسی او تنها مبتنی بر ساختار روایات است. نویسنده تلاش کرده است با این روش به منشا جعل این روایات دست یابد و دیدگاه شیعه امامی درباره ارتباط بین مذهب و قدرت سیاسی را نشان دهد. در مقاله پیش رو ضمن بررسی این روایات، روش آقای بوکلی و دستاوردهای او بررسی شده و نشان داده شده است که روش مبتنی بر ساختار تنها، فاقد کارآیی لازم است و به ویژه برای دستیابی به منشأ جعل یک روایت، شناخت راویان آن ضروری است. در این میان از پدیدههایی چون «تقطیع» و «نقل به معنا» در حدیث، در بررسی ساختار این روایات نباید غفلت نمود. از نظر مفهومی، این گروه از روایات به تنهایی برای بیان دیدگاه سیاسی شیعه کافی نیست.
تعداد 58 نامه از امام صادق (ع) در منابع شناسایی شده که از جمله آنها نامه بلند آن حضرت به نجاشی، کارگزار منصور عباسی (متوفای 158 ه.ق.) بر اهواز، است. این نامه، که در رده متنهای سیاستنامه دستهبندی میشود، درباره چگونگی تعامل حاکم با رعیت است و میتواند الگویی در تنظیم روابط حاکمان با زیردستان باشد. نوشته حاضر در صدد است این نامه را از لحاظ منبع و متن بررسی و تحلیل کند. متن کامل این رساله بار نخست در کتاب الاربعون حدیثا فی حقوق الاخوان، نوشته ابنزهره حلبی (متوفای 634 ه.ق.) از دانشمندان قرن هفتم درج شد و پس از آن به منابع دیگر، بهویژه منابع عصر صفوی، راه یافت و با عنوان رسالة الاهوازیة نامبردار شد. از نظر محتوا، متن نامه دارای دو بخش مجزا از یکدیگر با دو گفتمان متفاوت است که در یکی بر حقوق مردم و در دیگری بر حقوق مؤمن تأکید میشود. دستاورد پژوهش آن است که با عنایت به بیتوجهی متون کهن به این نامه و نقل آن در منبعی متأخر و نیز دوگانگی گفتمان متن نامه، بخشی از آن غیراصیل و ملحق به نامه اصلی است، بهویژه بندی از رساله که خوزیان را سرزنش میکند ناظر به رقابت گروههای فعال جامعه در قرن دوم افزوده شده است.
بررسی جریان فکری غلو در زمان امام رضا(ع) (183 ـ 203 ق) و نوع برخورد آن حضرت(ع) با این جریان، موضوع اصلی این مقاله است. بررسی این جریان فکری نشان میدهد پدیده غلو که از دوران امامان قبلی وجود داشت در این دوران در قالب غالیان برجسته و مشهوری چون یونس بن ظبیان و محمد بن فرات و طرح افکار غالیانه دیگری به خصوص از جانب غالیان واقفی (بشیریه) تداوم یافته است. هم چنین در این دوره شاهد بروز عقاید غالیانه تفویض، تشبیه، تناسخ و احادیث غلوآمیز هستیم. امام رضا(ع) در مقام برخورد با این جریان علاوه بر مناظره با افراد سرشناس غالی و نقد صریح آنها، از دوستی و معاشرت با غالیان به شدت نهی نمودند. و در مواجهه با افکار غلوآمیزی مانند تشبیه، تفویض و تناسخ نادرستی آنها را تبیین فرمودند.
جريان فكرى غلو، يكى از جريانهاى خطرناك و آسيبرسان در دوره امامان است. بررسى اين جريان فكرى در دوره امام جواد (ع) و نوع برخورد و مقابله آن حضرت با آن، موضوع اصلى پژوهش حاضر است. بررسى منابع مختلف رجالى، فرقهشناختى و تاريخى، نشان مىدهد اين جريان فكرى كه از دورههاى قبل آغاز شده بود، در دوره امام جواد (ع) تداوم يافت و آن حضرت همانند ديگر امامان، به مقابله با آن پرداختند و تلاش كردند به معرفى و رسواسازى غاليان اين دوره بپردازد كه عمدتاً در خط فكرى غاليانِ متقدم بودند. علاوه بر اين، آن حضرت با استدلال به آياتى از قرآن و احاديثى از پيامبر اكرم (ص) سعى مىكردند باورهاى غاليانه مطرح در مورد خلفا (ابوبكر، عمر) را نادرست معرفى كنند.