کتابخانه مجازی ادبیات

موضوع پژوهش حاضر، بررسی آماری نقش موالی خاندان اشعری در کتب اربعه شیعه است که در آن، تعداد احادیث نقل شده از چهار تن از محدثان قمی قرن ‌سوم و اوایل قرن‌ چهارم هجری به نام‌های احمد بن محمد بن ‌خالد برقی، محمد بن ‌حسن‌ صفار قمی، علی بن ابراهیم بن ‌هاشم‌ قمی و محمد بن ‌‌یحیی ‌‌العطار در کتاب‌های الکافی، من‌ لایحضره‌ الفقیه، تهذیب‌‌الاحکام و الاستبصار فی‌ مااختلف‌ من‌ الاخبار، نقش و تأثیر این محدثان را بررسی می‌نماید. با توجه به اهمیت و برجستگی مکتب حدیثی قم و راویان این شهر در این‌ دوره تاریخی، میزان تأثیرگذاری محدثان قمی بر تألیف این کتب و تأثیر وضعیت این اجتماع شیعی بر روایات نقل‌شده از این راویان، مسأله اصلی پژوهش حاضر است. روش پژوهش توصیفی و گردآوری داده‌ها بر منابع کتابخانه‌ای مبتنی است. نتیجه به‌دست آمده از این‌ پژوهش، نشان می‌دهد که فارغ از احادیث مشترک، در سند بیش از 43% احادیث کتب اربعه نام اینان دیده می‌شود که در کتاب کافی این ‌رقم بیش از 75% احادیث را شامل می‌گردد که این به نقش پررنگ راویان قمی اشاره دارد. بیش‌ترین احادیث نقل‌شده از اینان، مربوط به احکام ازدواج است و کم‌ترین به احکام جهاد اختصاص دارد، اما در مقابل بیش‌ترین درصد روایات نقل‌شده از این راویان در باب جهاد است.

نویسنده، در سه گفتار پیشین ـ که از شماره ۲ تا شماره ۴ درج شد ـ بخشى از مبانى فقه الحدیثى آیهالله میرزا مهدى اصفهانى را براساس آثار ایشان مورد بحث و بررسى قرار داده است. در این گفتار، مرورى بر آن مطالب همراه با تبیین برخى مطالب، در قالب ۲۰ نکته ارائه می شود.

شناخت منابع هر علمی در استفاده و برداشت های علمی از آن، یک ضرورت اساسی است. در حوزه دانش رجال با ده ها اثر گران سنگ و ذی قیمت رجالی روبرو هستیم که هر کدام از آنها با سبک خاصی تدوین گشته است. شناخت ویژگی های این منابع در شناخت هر چه بیشتر راویان، تحلیل و ارزیابی اسناد روایات و حل معضلات و مشکلات آنها بسیار موثر خواهد بود. در میان کتاب های رجالی، کتاب «معجم رجال الحدیث» به عنوان یک اثر مهم و ماندگار در عرصه دانش رجال و شناخت راویان جایگاه ویژه ای دارد. مولف اندیشمند و فقیه و اصولی آن- که سال های متمادی به تدریس و تالیف در دور حوزه فقه و اصول اشتغال داشته است و با بهره گیری از احادیث معصومان (علیهم السلام) به استنباط احکام الهی می پرداخت- در سال های پایانی عمر خویش، همراه با اندوخته های فراوان علمی به تالیف کتابی در موضوع علم رجال دست می زند و اثری ماندگار در کارنامه علمی خویش ثبت می نماید. این کتاب در مقایسه با دیگر کتب رجالی شیعه از ویژگی های برتری برخوردار است؛ بدان جهت، شناخت آن برای دانش پژوهان علوم دینی بهویژه برای علاقه مندان رشته رجال، یک ضرورت است.

حدیث و سنت، دومین منبع دین‌شناسی است که نقش بسزایی در تمام معارف اسلامی اعم از عقاید، احکام و اخلاق دارد؛ چه اینکه پس از قرآن، بیشترین سهم را در شناساندن اسلام و شکل‌گیری و بالندگی علوم اسلامی داشته است. بدین جهت، محدثان و عالمان اندیشور، تلاش گسترده و تحسین‌برانگیزی از خود در جهت حفظ وحراست از حدیث و سنت نشان داده‌اند و در نتیجه آثار گران‌سنگ و ماندگاری از خود به یادگار نهاده‌اند. حدیث از گذشته، از جهت سند ومتن با مشکلاتی روبرو بوده است که هر کدام از این مشکلات می‌توانست آن را آسیب‌پذیر نماید؛ بنابراین برای جلوگیری و شناخت آسیب‌ها، علومی چون رجال، جرح و تعدیل، مختلف الحدیث و غریب‌الحدیث، تأسیس و پایه‌گذاری شد. از جمله علومی که مورد توجه خاص شیعیان قرار گرفت، علم رجال وشناخت راویان حدیث بود که اولین اثر در این موضوع را عبیدالله‌ بن ابی رافع، منشی و کاتب حضرت علی علیه‌السلام نوشته است. این حرکت علمی در حوزه دانش رجال در دوره‌های بعد نیز ادامه پیدا کرد و اندیشمندان شیعی به تکمیل، تهذیب و تنقیح دانش رجال پرداختند و ده‌ها اثر سودمند و ماندگار با سبک‌ها و روش‌های گوناگون از خود به یادگار گذاشتند و غنای ویژه‌ای به این علم بخشیدند.