مشهد در قرون سیزدهم و چهاردهم قمری(قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی) مقصد مهاجران زیادی از مناطق مختلف ایران و سرزمین های همجوار ایران همچون آسیای مرکزی،افغانستان،شبه قاره هند و قفقاز بود.این گروه ها که به انگیزه های مختلفی وارد این شهر شده بودند،به اشکال گوناگون بر وضعیت سیاسی،اجتماعی،اقتصادی وفرهنگی آن تأثیرگذار شدند.بسیاری از آنها نیز با گذشت چند نسل عملا به شهروندان اصلی مشهد تبدیل گردیدند وبازماندگان آنها با شهرت های اولیه خود(بخارایی،هروی،بادکوبه ای و...)تا عصر حاضر به زندگی در این شهر ادامه دادند.از این بین،قفقازیها گروهی مهم از مهاجران را تشکیل می دادند.قفقازی ها که در دوره قاجار و با انگیزه هایی چون زیارت، تجارت و تحصیل به مشهد آمده بودند،در عرصه های مختلف منشأ اثر شدند؛گاه در توسعه زیرساخت های فرهنگی و اقتصادی شهر فعال بودند وگاه در بروز تحولات اجتماعی وسیاسی آنجا دخالت داشتند.گروهی از این مهاجران قفقازی طلاب علو م دینی بودند که در مدارس اطراف حرم رضوی مشغول به تحصیل بودند و بیش از بقیه در صحنه تحولات حضور داشتند.این گروه در دو دهه پایانی حکومت قاجار از مهم ترین گروههای فعال در شهر بودند.مقاله حاضر به بررسی صحنه های مهم نقش آفرینی طلاب قفقازی و جایگاه آنها در صحنه تحولات این شهر می پردازد.رویدادهایی مانند بلوای نان در سال 1321 قمری/ 1903م، انقلاب مشروطیت ایران و استبداد صغیر از مهم ترین این صحنه ها بودند.
مؤلفه دین و مذهب، همواره نقش عمدهای در زیر ساخت فکری جامعه ایرانی داشته است و تأثیر مستقیم آن در بیشتر تحولات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی جامعه چشمگیر است. ازاینرو در طول تاریخ، حکومتها توجه خاصی به مذهب و مراسم آیینی داشتهاند. در دوره قاجار در کنار تداوم شکل برگزاری مراسم مذهبی و آیینی، یک نوع تحول هم در آنها صورت گرفت. ایالت خراسان و به ویژه شهر مشهد به سبب موقعیت خاص خود، یکی از مراکز اصلی این تحول بود. مقاله پیش رو با روش وصفی - تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که مراسم آیینی وسوگواری در مشهد به عنوان مهمترین شهر مذهبی ایران به چه میزان تحت تأثیر عوامل مختلف، به ویژه رویکرد سیاسی حاکمان قاجار و عوامل اجرایی آن دچار تحول شد؟
بارزترین تجلیگاه معنویت و هویت متعالی انسانی را میتوان در لایههای پنهانی هنر قدسی[1] و اوج شکوفایی هنر معماری مقدس اسلامی را میتوان در ساخت مساجد جستوجو کرد. در این بین، به نظر میرسد مساجدی که در دوران طلایی قدرت معنوی، مالی و سیاسی شیعیان در این سرزمین شکل گرفتهاند، واجد هویت معنوی ویژهای هستند. با تشکیل دولت صفوی در اوایل قرن دهم هجری و اعلام تشیع اثناعشری به عنوان مذهب رسمی، ایران بعد از قرنها، هویت ملی و سیاسی خود را بازیافت. از اینرو مذهب تشیع، بهتدریج در روح و جان ایرانیان نفوذ کرد و روح هنرمندان و معماران ایرانی به تشیع روشن گردید؛ لذا به آفرینش فضاهایی دست زدند که از روح و ماهیت تشیع سرشار بود. معماری مسجد به عنوان محمل بروز چنین عقایدی، از ظرایفی در طراحی برخوردار گشت که در دوره صفویه و پس از آن قاجار، به نهایت تکامل خویش دست یافت. در دوره قاجاریه، شیوه جدیدی در معماری ایجاد شد و معماران این زمان نیز دنبالهرو معماران صفویه بودند. در این پژوهش، سعی شده تا با مقایسه معماری دوره صفویه و یک دوره بعد از آن (قاجاریه)، به بررسی اصول، مبانی و الگوهای قدیم معماری ایران و نوآوریهایی پرداخته شود که از نظر فضا در این دوران به وجود آمده است؛ هرچند به نظر میرسد، معماری دوره قاجار، قوت لازم خلق یک معماری جدید را نداشته است. از این رو در این پژوهش، دو شاهکار هنر و معماری اسلامی و شیعی این سرزمین، یعنی مسجد امام خمینی اصفهان و مسجد شهید مطهری تهران، با بازشناخت اصول قدسی حاکم بر طراحی مساجد شیعی بررسی تطبیقی شده است. بر اساس نتایج تحقیق، میتوان تفاوت و به نوعی تکامل دوران صفویه تا قاجاریه را در عواملی چون طرح، فضا، نقوش جملات بهکار رفته در کتیبهها، رنگهای استفادهشده در تزیینات و منارهها جستوجو کرد.
هیاتهای تبشیری آمریکایی از دوره قاجار فعالیت گستردهای در سراسر ایران آغاز کردند و عمدتا در قالـب تاسـیس مدرسه و موسسات درمانی به تبلیغ میپرداختند. آنها به این منظور در ارومیه ، همدان و تهران مدارس و بیمارسـتان - هایی ساختند. مشهد نیز از جمله شهرهایی بود که در طی جنگ جهانی اول بیشتر مورد توجه هیاتهای تبشیری قرار گرفت . هیات تبشیری پرسبیتریان آمریکایی پس از تثبیت موقعیتش در مشهد، درصدد اجرای برنامه های خود برآمد و شروع به ساخت تاسیسات زیربنایی نظیر مدرسه ، بیمارستان و کلیسا کرد. علمای مشهد نسبت به این اقدام واکنش جدی نشان دادند و تلاش کردند مانع از فعالیت های آنها شوند. این هیات در سبزوار نیز دست بـه فعالیـت تبلیغـی زدند که با مخالفت مردم و علما مواجه شد و در مشهد نیز آیت الله نوغانی شیوه مناظره و ردیه نویسی را برای مقابلـه با کشیش های آمریکایی برگزید. مقاله حاضر ضمن بررسی واکنش های علمای شیعه طی سالهای ۱۳۰۱تـا ۱۳۰۹ش در برابـر فعالیـت هیـات تبشیری پرس بیتریان در مشهد و سبزوار، اقدامات انجام گرفته توسط آنها و شیوه واکنش هـا را براسـاس مطبوعـات خراسان و اسناد باقی مانده مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است .
یکی از پیامدهای اجتماعی ظهور اسلام، شکلگیری طبقهای به نام «سادات» در جامعه اسلامی بود. با گسترش اسلام در سرزمینهای دیگر، سادات از شرق تا غرب عالم اسلامی پراکنده شدند و به عنوان گروهی محترم و متنفذ مورد توجه قرار گرفتند. ایران از جمله سرزمینهایی بود که سادات در آن نفوذ و جایگاه قابل توجهی یافتند و روز به روز بر شهرت و اعتبار آنان افزوده شد. با این حال، موقعیت آنها از شرایط سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی دورههای مختلف تاریخ ایران نیز تأثیر میپذیرفت. در این مقاله، وضع سادات در ایران عصر مغول بررسی شده است.