کتابخانه مجازی ادبیات

در این نوشتار، در بازخوانی و نقد دیدگاه‌های کلبرگ و مدرسی دربارۀ پیدایش تشیع دوازده‌‌امامی، بر پایۀ روش تاریخی ـ کلامی و با هدف مقایسۀ دیدگاه‌ها و بیان کاستی‌ها و اشتباهات کمترشناخته‌شدۀ این دو، موارد زیر دانسته شد: کلبرگ پیدایش تشیع دوازده‌امامی را «انتقال از امامیه»، و مدرسی «تکامل تدریجی مکتب تشیع» خوانده است. هر دو، تاریخ آن را تقریبا همسان، نیمة قرن چهارم هجری دانسته و در این‌باره به موارد انعکاس اندیشة «دوازده امام» در متون کهن استناد کرده و دچار اشتباهاتی بعضا فاحش شده‌‌اند؛ چنان‌که هر دو، ثبت عقاید اثناعشری را در برخی متون که کامل به ما نرسیده‌اند، انکار نموده و از ثبت آن در برخی منابع غفلت کرده و دیدگاه‌هایی ناهمگون و گاه متناقض داشته‌اند. افزون بر این، کلبرگ به هم‌پایگی واژة امامیه با اثناعشریه توجه نداشته و مدرسی نیز دچار «تردیدها» و «تعمیم‌ها»ی ناروا، اشتباه در «شناسایی متن و نسخه‌های کهن یک روایت» و «بی‌دقتی در فهم اصطلاحات مهدویت» شده است.

غیبت امام دوازدهم علیه‌السلام، به‌ویژه آغاز غییبت کبری که از سال 329 ق آغاز شد، آغاز دوران دشواری در جامعه شیعی به لحاظ اعتقادی بود که شیعیان، با بحران بزرگی مواجه شده و به حیرتی عجیب گرفتار شدند. نوشتار حاضر، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، پس از اشاره‌ای کوتاه درباره غیبیت صغری و کبری و چگونگی آغاز غیبت کبری، به بررسی وضعیت اعتقادی شیعیان و حیرتی که آنان بدان گرفتار شدند پرداخته و علل آن را بررسی کرده و سپس، به نقش برجسته عالمان شیعه برای رفع این حیرت پرداخته است. بر اساس این تحقیق، در این دوران، سردرگمی گسترده و بحرانی فراگیر دامنگیر شیعیان بوده که شیعیان از بغداد تا اقصی نقاط خراسان، درگیر آن بوده و باعث پراکنده شدن شیعیان به فرقه‌های گوناگون شده بوده است. سه عامل طولانی شدن غیبت، اختناق و شدت تقیه، و شبهه‌افکنی فرقه‌های دیگر به‌ویژه زیدیه و معتزله از مهم‌ترین عوامل پیدایش این بحران بوده است. اما آنچه اهمیت بیشتری داشت، نقش عالمان شیعه در زدودن این بحران و حیرت، و روشنگری آنان در این جهت بود. آثار بسیاری در قرن چهارم و پنجم هجری از سوی بسیاری از بزرگان شیعه نگاشته شد که نشانه اهتمام آنان به رفع بحران از جامعه شیعه به حساب می‌آید.

الاحتجاج على اهل اللجاج‏ معرفى اجمالى‏ « الاحتجاج»، تأليف ابو منصور، احمد بن على بن ابى طالب طبرسى، از علماى قرن ششم هجرى است. اين كتاب، به زبان عربى و در موضوع بحث‏ها و مناظرات معصومين( ع) و بزرگان دين با مخالفان، در موضوعات مختلف دينى مى‏باشد. طبرسى، در مقدمه الاحتجاج مى‏گويد: آنچه باعث شد من چنين كتابى تأليف كنم، اين بود كه عده‏اى از شيعيان دست از استدلال و بحث با مخالفان برداشته‏اند و مى‏گويند پيامبر و ائمه( ع) هيچ‏وقت جدال نكرده‏اند و به شيعه نيز چنين اجازه‏اى نداده‏اند؛ لذا تصميم گرفتم در يك كتاب، بحث‏هاى بزرگان را با مخالفان در اصول و فروع دين جمع كنم. البته طبرسى متذكر مى‏شود كه نهى آنان از مجادله، نسبت به افراد ضعيف قوم بوده است. كتاب الاحتجاج، از كتب معتبرى است كه علما به آن اعتماد دارند و بدون هيچ دغدغه‏اى روايات آن را نقل مى‏كنند. ساختار كتاب، در دو جزء تنظيم شده است. جزء اول آن، مشتمل بر بيست و سه احتجاج و نه عنوان مختلف از قبيل« فصل فى ذكر طرف...»،« ذكر طرف...»،« جواب مسائل...» و... است و جزء دوم، شامل بيست و شش احتجاج و دو عنوان« خطبة...» و« ذكر طرف...» مى‏باشد. گزارش محتوا مؤلف، در مقدمه كتاب مى‏فرمايد: من، به جز روايات تفسير امام عسكرى( ع)، بقيه روايات كتاب را بدون سند آورده‏ام، زيرا يا اجماع بر آنها هست يا موافق عقلند يا در كتب مخالف و موافق مشهورند و روايات تفسير منسوب به امام عسكرى( ع) را با ذكر سند در ابتداى آنها آورده‏ام، چرا كه از حيث شهرت، مانند بقيه روايات كتاب نيستند. شروع كتاب، با آيات و اخبارى است كه ترغيب به بحث و استدلال با مخالفين مى‏كند و اجر و ثواب حمايت كنندگان از دين خدا را بيان مى‏كند. سپس احتجاجات پيامبر و ائمه( ع) را به ترتيب ذكر كرده و در بين اينها گاهى استدلال‏ها و بحث‏هاى اصحاب و اهل بيت پيامبر را نيز آورده است. در پايان نيز، توقيعات امام عصر( عج) در پاسخ به سؤالات و مشكلات شيعيان ذكر شده است. از جمله ترجمه‏ها و شروح اين كتاب، عبارت است از: 1. ترجمه‏اى توسط مولى نظام الدين، احمد غفارى مازندرانى. 2. ترجمه‏اى از ابو الحسن، على بن حسن زوارى، مفسر بزرگوار و شاگرد محقق كركى. 3. ترجمه‏اى توسط عماد الدين قارى استرآبادى. 4. ترجمه‏اى با نام« كشف الاحتجاج»، از ملا فتح الله كاشانى م 988 ق كه همراه با شرح كتاب است. 5. شرح ميرزا ابو الحسن بحرانى م 1193 ق، از علماى بزرگ دوران زنديه در شيراز. 6. شرح سيد احمد بن محمد حسينى مختارى كه شرحى لطيف است. وضعيت كتاب‏ تحقيق كتاب، توسط سيد محمد باقر موسوى خرسانى انجام شده است. ايشان، علاوه بر استخراج آيات و توضيح كلمات مشكل، مطالب تحقيقى فراوانى آورده كه شامل زندگى‏نامه بسيارى از شخصيت‏هاى مذكور در متن كتاب و روايات فراوانى است كه توضيح آنها در پاورقى كتاب آمده است. در پايان كتاب نيز فهرست مطالب كتاب و مطالب حواشى ذكر شده است. نسخه‏شناسى‏ كتاب شريف احتجاج، بارها به چاپ رسيده، از جمله: 1. در سال 1268 ق، در ايران. 2. در سال 1300 ق، در ايران. 3. در سال 1354 ق، در نجف اشرف. 4. در سال 1403 ق، در ايران كه چاپ حاضر در برنامه مى‏باشد. اين چاپ، از چاپى عكس‏بردارى شده كه مربوط به مؤسسه الجواد در بيروت است و چاپى بسيار زيباست كه در ابتداى آن مقدمه‏اى به قلم علامه سيد محمد بحر العلوم آمده است.