کتابخانه مجازی ادبیات

خلّف المستشرقون أسلاف الباحثین الغربیین حالیاً تراثاً لا بأس به من الدراسات المشرقیة والإسلامیة إستفاد منه هؤلاء الباحثون، فالإستشراق تحوّل إلى مجالات علمیة بحتة أصبحت تدرسها الکلیات ومراکز الأبحاث، لکنّ تلک الأبحاث بقیت تخدم أهداف ومصالح الغرب الإمبریالیة فی بعض الموارد، إلا أن الکثیر منها حالیاً نابعة عن وجدان باحثین غربیین أحرار یصنّفون الکتب والأبحاث من أجل إرضاء أطماحهم البحثیة واستکمالاً لمسیرتهم العلمیة. ومن جملة الحقول البحثیة المهمة التی کتب فیها الباحثون الغربیون الکثیر من هذه الدراسات، هی الدراسات الإسلامیة والحدیث الشریف منها بالتحدید سیّما الحدیث الشیعی. ومن هؤلاء الباحثین المعاصرین أستاذ جامعة إدینبرا الدکتور أندرو ج. نیومان الذی شهدنا له العدید من المساهمات فی حقل الفکر الإمامی وبالتحدید دراساته فی الحدیث الشیعی وجهود علماء الإمامیة فی العصر الصفوی وتحدیداً فی موضوع جدلیة الدین والعلماء مع السیاسة ورجالها. وما نهدف إلیه من دراستنا هذه هو نقد کتاب الباحث نیومان الهامّ عن تاریخ الحدیث الشیعی فی القرون التأسیسیة للمذهب الإمامی وأثر النهجَین الفکریَین الهامَّین عند علماء الإمامیة وهما: النهج الأصولی والنهج الإخباری الذی یمثله قم والقمّیون آنذاک فی تدوین أقدم ثلاثة مجامیع روائیة عند الشیعة الإمامیة: المحاسن للبرقی (توفی بین 274ـ280 ه‍/ 887ـ893 م) وبصائر الدرجات للصفّار القمّی (ت 290 ه‍/ 903 م) والکافی فی علم الدین للکلینی الرازی (ت 329 ه‍/ 941 م) وفق منهج التحلیل التاریخی والإستقرائی للنصوص التاریخیة والروائیة سیّما من تلک الکتب.

معرفى اجمالى‏ مجالس در مناظرات ترجمه فارسى كتاب الفصول المختارة من العيون و المحاسن اثر شيخ مفيد است، پيرامون مناظرات شيخ مفيد درباره مباحث امامت، كه توسط آقا جمال خوانسارى ترجمه گشته است. گزارش محتوا سده چهارم تاريخ اسلام، سده‏اى پر جوش و خروش بود، پر جوش و خروش در سياست، و پر جوش و خروش در علم. سيصد سال از ظهور اسلام مى‏گذشت. فلسفه يونان ترجمه شده بود. كتاب‏هايى ديگر نيز در حوزه علوم مسلمين پا گذاشته بود. پيروان سياست‏هاى گوناگون، سرتاسر ممالك اسلام را ميدان تكاپوى خويش قرار داده بودند. در حديث و تفسير كتاب‏هايى تأليف شده بود. محدّثان و مفسران آراء خود را اظهار كرده بودند. كتاب‏هايى در تاريخ اسلام، و تاريخ خلافت اسلامى، گردآورى شده بود، كه پيشينه اسلام را، اگر چه با نقص و جانبدارى، پيش چشم‏ها مى‏گذاشت. عقايدشناسان و متكلّمان به مكتب‏هاى خود شكل داده بودند. پايه‏هاى مذاهب فقهى ريخته شده بود، و مردم در پيروى از فقيهان دسته‏بندى شده بودند. شهر بغداد در آن روزگار، به عنوان مهم‏ترين مركز علمى و سياسى جهان اسلام به شمار مى‏رفت و از ويژگى‏هاى خاصى برخوردار بود. آل بويه و حمدانيان كه شيعه مذهب بودند، قدرت يافته و از دانشمندان شيعه حمايت مى‏كردند يا حداقل از آن آزار و اذيت‏ها كه قبلا به شيعيان مى‏رسيد، جلوگيرى مى‏كردند و اين فرصت خوبى بود تا دانشمندان شيعه از حقانيّت مذهب اماميّه دفاع نمايند. شيخ مفيد اين مسئوليّت بزرگ را در بغداد به عهده داشت و شاگردان برجسته‏اى از قبيل شريف رضى، سيّد مرتضى، شيخ طوسى، ابوالعباس نجاشى، قاضى ابوالفتح كراچى و... را تربيت نمود كه هر كدام در دفاع از مبانى شيعه تلاش‏هاى چشمگيرى انجام دادند و از طرف ديگر شيخ مفيد با بزرگان فرقه معتزله و اشاعره و مذاهب گوناگون اهل سنت و حتى فرقه‏هاى شيعه از قبيل زيديه و اسماعيليه به بحث و مناظره حضورى و شفاهى مى‏پرداخت، كه نمونه‏هاى آن را در كتاب ارزنده« الفصول المختاره» مى‏بينيم. استاد محمدرضا حكيمى مى‏فرمايد:« الفصول المختاره كتابى است پر مطلب و مفيد، بويژه از اين نظر، كه در آن، مناظره‏هاى بسيارى آورده شده است. و ديدن اين مناظره‏ها، قدرت استدلال و شيوه« بحث مفيد» را به نگهبانان حقايق اعتقادى، بخصوص طلاب جوان، مى‏آموزد...». آقا جمال خوانسارى نيز در مقدمه ترجمه‏اش مى‏فرمايد:« مشتمل بر بسى از فوائد و معانى دقيقه و مناظرات لطيفه است و الحقّ هر بابى از آن بوستانى است پرگل و ريحان و روضه‏اى است، مزيّن به لاله نعمان و هر مجلسى از آن به زينت مملوّ از نكته‏هاى غريب تمام قدسى وطن و فكرهاى نازك جمله گل پيرهن...». ارزش ديگر اين كتاب اين است كه اين گفتگوها، اختلاف نظر شيعه با معتزله را نشان مى‏دهد و برداشت غلط آدام متز- شرق‏شناس سوئيسى- را باطل مى‏كند، چرا كه او شيعه را وارث و ثمره معتزله مى‏داند! چنان كه مى‏نويسد:« از نظر عقايد و روش كلامى، شيعه وارث معتزله است و كم اعتنايى معتزليان به نقليّات از جمله مواردى بود كه با مقاصد شيعه مى‏ساخت. شيعه در قرن چهارم مكتب كلامى خاص نداشت و مثلا عضدالدوله كه از فرمانروايان متمايل به تشيّع بود، طبق مذهب معتزله عمل مى‏نمود، از فرمانروايان قرن چهارم تنها فاطميان شيعه بودند كه به تصريح« مقدسى» در بيشتر مبادى با معتزله توافق داشتند...». نام كامل كتاب« الفصول المختاره من العيون و المحاسن» است و همان طور كه از ديباچه كتاب به دست مى‏آيد، اين كتاب برگزيده‏اى از مطالب دو كتاب شيخ مفيد؛ يعنى كتاب« المجالس المحفوظه فى فنون الكلام» و كتاب« العيون و المحاسن» مى‏باشد. البته از اين دو كتاب اطلاعى در دست نيست جز اينكه خود شيخ مفيد در كتاب« الافصاح فى الامامه» بحثى در باره آيه نزول سكينه( آيه 26، سوره فتح) مى‏كند و تفصيل آن را به كتاب« العيون و المحاسن» خود ارجاع مى‏دهد.