اسماعیلیه یکی از فرقه هاي مهم و تأثیرگذار از حیث آموزه هاي کلامی_ سیاسی بخصوص تئوري امامت در روند تحول اندیشه هاي سیاسی اسلام به شمار می رود. این فرقه پس از امام جعفرصادق(ع) معتقد به امامت اسماعیل، پسر ارشد آن امام و سپس غیبت و مهدویت او شدند. عمده ترین محور آموزه هاي کلامی- سیاسی اسماعیلیه نظریه امامت است که براساس آن تنها حکومت بر حق، حکومت دینی است که امام در رأس آن باشد. رهبري جامعه از جانب خداوند به امام واگذار شده است. بعد از پیامبر امام وظایف او را برعهده می گیرد و مأموریت او را ادامه می دهد. شاخه اي از اسماعیلیه که در ایران رشد کرد و به نزاریه معروف است امام را قطب عالم وجود به شمار می آورد. هدف مقاله حاضر آن است که ضمن بررسی مختصر نحوه شکل گیري فرقه مذهبی اسماعیلیه، خطوط کلی نظریه اسماعیلیه در باب امامت از جمله ضرورت امامت، جایگاه و اهمیت امام، امامت مبتنی بر نص، عصمت امام، ولایت و غیبت امام، وظایف متقابل و پیروان و همچنین رابطه امام با شناخت خدا و جهان را مورد توجه قرار دهد. در ادامه مقاله آموزه کلامی- سیاسی فرقه اسماعیلیه بخصوص نظریه امامت در اندیشه هاي شاعر و حکیم فارسی زبان، نزاري قهستانی تصدیق تجربی می گردد. مؤلفان با مداقه در آثار منظوم و منثور حکیم نزاري قهستانی نتجیه می گیرند که اندیشه وي به طور مستقیم یا غیر مستقیم تحت تأثیر آموزه هاي اسماعیلی بوده و نامبرده حداقل تا سالهاي اواسط عمر خویش به این فرقه تمایل داشته و حتی یکی از داعیان مبارز اسماعیلی در منطقه قهستان به شمار رفته است.
خلّف المستشرقون أسلاف الباحثین الغربیین حالیاً تراثاً لا بأس به من الدراسات المشرقیة والإسلامیة إستفاد منه هؤلاء الباحثون، فالإستشراق تحوّل إلى مجالات علمیة بحتة أصبحت تدرسها الکلیات ومراکز الأبحاث، لکنّ تلک الأبحاث بقیت تخدم أهداف ومصالح الغرب الإمبریالیة فی بعض الموارد، إلا أن الکثیر منها حالیاً نابعة عن وجدان باحثین غربیین أحرار یصنّفون الکتب والأبحاث من أجل إرضاء أطماحهم البحثیة واستکمالاً لمسیرتهم العلمیة. ومن جملة الحقول البحثیة المهمة التی کتب فیها الباحثون الغربیون الکثیر من هذه الدراسات، هی الدراسات الإسلامیة والحدیث الشریف منها بالتحدید سیّما الحدیث الشیعی. ومن هؤلاء الباحثین المعاصرین أستاذ جامعة إدینبرا الدکتور أندرو ج. نیومان الذی شهدنا له العدید من المساهمات فی حقل الفکر الإمامی وبالتحدید دراساته فی الحدیث الشیعی وجهود علماء الإمامیة فی العصر الصفوی وتحدیداً فی موضوع جدلیة الدین والعلماء مع السیاسة ورجالها. وما نهدف إلیه من دراستنا هذه هو نقد کتاب الباحث نیومان الهامّ عن تاریخ الحدیث الشیعی فی القرون التأسیسیة للمذهب الإمامی وأثر النهجَین الفکریَین الهامَّین عند علماء الإمامیة وهما: النهج الأصولی والنهج الإخباری الذی یمثله قم والقمّیون آنذاک فی تدوین أقدم ثلاثة مجامیع روائیة عند الشیعة الإمامیة: المحاسن للبرقی (توفی بین 274ـ280 ه/ 887ـ893 م) وبصائر الدرجات للصفّار القمّی (ت 290 ه/ 903 م) والکافی فی علم الدین للکلینی الرازی (ت 329 ه/ 941 م) وفق منهج التحلیل التاریخی والإستقرائی للنصوص التاریخیة والروائیة سیّما من تلک الکتب.
علمای بزرگ شیعه سعی کردهاند جداگانه یا در لابهلای مباحث خود اشاراتی عمیق و یا کوتاه به نظریه ولایت فقیه داشته باشند. هر قدر به لحاظ زمانی به دوره معاصر نزدیکتر میشویم مباحث مربوط به این نظریه گستردهتر و عمیقتر میشود که سرآمد همه آنها نظریه ولایت مطلقه فقیه امام خمینی است. نوشتار حاضر بر آن است تا مراحل تولد، تکوین و تکمیل این نظریه سیاسی ناب را مورد بحث قرار دهد.