این درسگفتار تاریخ کلام شیعه را با نگاهی میراثشناسانه بررسی میکند. میراث کلامی را میتوان از سه منظر قالب، سبک و محتوا بررسی کرد. این بررسی علاوه بر اینکه ابعاد مختلف هر اثر کلامی را روشن میکند، میتواند به ما در تعیین زمان نگارش آثاری که هویت مؤلفانشان معلوم نیست و نیز در تشخیص هویت مؤلفان این آثار کمک کند. وقتی از این سه منظر، نگاهی از فراز به تاریخ کلام شیعه میافکنیم، میتوانیم آن را به چهار دورة کلی تأسیس، رقابت با فلسفه، فلسفی شدن و دورة معاصر تقسیم کنیم. دورة تأسیس، خود دارای سه دورة فرعی پیدایش، نظریهپردازی و جامعنگری است. میتوان با نگاهی گونهشناسانه، میراث کلامی هر مرحله را در دستههای مختلفی طبقهبندی کرد. درسگفتار حاضر، در ادامه با بیان اینکه بخش عظیمی از میراث کلامی مربوط به دورة نظریهپردازی، مفقود شده به عوامل مثبت و منفی این فقدان اشاره، و امکان بازسازی میراث این مرحله را بررسی میکند.
یکی از مشهورترین بازخوانی های علی شریعتی از سنت، نظریه امت و امامت اوست. دراین مقاله تحلیل نظر شریعتی درباره امامت نسبت این نظریه از سویی با آراء متکلمان متقدم شیعه و سنت کلامی این مذهب و از سوی دیگر با نظریه دیکتاتوری پرولتاریا در مارکسیسم سنجیده شده و سپس به بررسی و ارزیابی تلاش علی شریعتی برای بازخوانی مفهوم امامت نیز پرداخته است.
اندیشۀ کلامی امامیه در گذر تاریخ شاهد فراز و فرودهایی بوده است که از سویی، ریشه در پویایی درونمایههای معرفتی و عقلانی شیعه دارد و از سوی دیگر، برآمده از تعاملات آن با چارچوبهای کلامی و فلسفی غالب بر هر دورۀ تاریخی است. هر چند فرایند تطور کلام امامیه بیشباهت با دیگر مذاهب شیعی و سنی نیست و در برخی دورهها، امامیان بسی دیرتر از دیگران پا به میدان دیگرگون سازی ادبیات کلامی خود گذاشتهاند؛ ولی از جهاتی هم امتیازاتی دارد که قابل مطالبه و بررسی جدی است. آنچه دوران نخستین کلام امامیه را ممتاز میکند، اندیشهورزی اعتقادی در ساحت عقل و وحی به طور همزمان است که پس از عبور از «دوره فترت و رکود» تا اندازهای با گذشته زاویه میگیرد. در این مقاله شکلگیری کلام امامیه از مدینه تا کوفه و از آن جا تا مدرسۀ قم ردگیری شده و بر اصالت کلام شیعه در این مرحلۀ تاریخی تأکید شده است. دوره بندی تاریخی کلام اسلامی و کلام امامیه در یک الگوی تازه، یکی دیگر از مباحث این مقاله است.