مسئله علم امام از دیرباز تاکنون به عنوان یکی از آموزه های اعتقادی و مقومات امامت شیعی مطرح بوده است. این ویژگی که لازمه مرجعیت دینی امامان است، ابتدا توسط شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله موردتوجه قرار گرفت و ازآن پس ائمه علیهم السلام و اصحابشان نیز امامت را بر اساس آن بر رسیده اند. در این میان برخی درباره علم امام مطالبی را با رویکرد تاریخی مطرح کرده اند تا نشان دهند باور فعلی شیعیان درباره علم امام، با گذشته، یعنی عصر حضور ائمه علیهم السلام، متفاوت است؛ ازاین رو در این جستار، علم امام و ویژگی های آن از نگاه امام علی علیه السلام با تاکید بر نهج البلاغه که یکی از کهن ترین میراث حدیثی و منابع معرفتی شیعه محسوب می شود، موردبررسی قرار می گیرد تا هم بر علم امام تاکید نماید و هم پاسخی مستند و تاریخی بر شبهاتی باشد که دراین باره مطرح می شود.
بررسی گزارشهای مرتبط با فضائل اهل بیت(ع) برای شناخت اخبار صحیح و غیرصحیح و تمییز آنها از یکدیگر، بسیار بااهمیت است. در بسیاری از منابع تاریخی و حدیثی، اخبار مناقب اهل بیت(ع) گزارش شده است که باید اعتبارشان بررسی شود. اعتبارسنجی باید با استناد به شواهدی درونی همچون؛ محتوا، راویان و منابع؛ و شواهد بیرونی مانند گزارشهای پیرامونی باشد. این عوامل در هر خبر متغیر و میزان نقش هر یک متفاوت است. «خبر ثعبان» نمونهای از این اخبار است که باید با توجه به شواهد، به درستی آن پی برد. این تحقیق با گردآوری شواهد گوناگون و رجوع به منابع کهن، تلاش میکند درستی «خبر ثعبان» را بررسی کند. تحلیل گزارشها، نشان میدهد که تفاوت موجود در نقلهای خبر، به تنافی آنها منجر نمیشود، بلکه نوعی همپوشانی در آنها مشاهده میشود؛ اما از جنبه اِسنادی، منابع و طرق از قوت لازم برخوردار نیستند. با این حال شواهد پیرامون متن و حاشیه، این ماجرا را باورپذیر در نظر میآورد.
دو شهر قم و نیشابور ازجمله حوزه های مهمی بودند که از نیمه دوم قرن دوم به بعد و پس از افول حوزه کوفه، جمع کثیری از محدثان و اصحاب شیعی را در خود جای دادند. این دو مرکز در ترکیب اجتماعی صحابه ساکن آن ها، جهت گیری های عقل گرایی حدیث گرایی و ارتباط و تعامل با دیگر فرق اسلامی تفاوت های بسیاری داشتند؛ اما در باب مسائل مربوط به امامت، جریان های مشابهی در هر دو شهر وجود داشت. این دو شهر باوجود تمام تفاوت ها و اختلاف های بنیادینی که داشتند، درنهایت در باب امامت به نتایج مشابهی رسیدند و در هر دوی آن ها سه دیدگاه فکری حضور داشت: دیدگاه معروف به جریان اکثریت که روسای علمی شهر از آن حمایت می کردند، دیدگاه های پیروان هشام بن حکم و دیدگاه های پیروان مفضل بن عمر. این مقاله برآن است تا با بررسی تطورات تاریخ فکری امامت در قم و نیشابور، ضمن مقایسه آن ها با یکدیگر، جریان های حاضر در آن دو را در دوره حضور ائمه(ع) تا سال 260ق/874م بررسی کند.