کتابخانه مجازی ادبیات

«امام کاظم» (علیه‌السلام) در ابتدای امامت، با چالش‌هایی روبه رو بوده اند که این چالش‌ها موجب شده است تا اقدامات ایشان به عنوان قرینه فعلی علاوه بر دلایل نقلی مورد توجه باشد. اهداف اصلی تحقیق، چگونگی و دلایل امامت امام موسی بن جعفر (علیه‌السلام) و نیز اقدامات ایشان در اثبات این موضوع با استفاده از منابع شیعه و اهل سنت است. سوال اصلی این تحقیق نیز بدین شرح است که «مهمترین اقدامات امام کاظم (علیه‌السلام) در راستای اثبات امامت ایشان با توجه به چگونگی و دلایل امامت ایشان در منابع شیعه و اهل سنت چیست؟» این تحقیق با روش توصیفی، تحلیلی و تطبیقی، به این نتیجه دست‌یافت که برای انتخاب امام، شرایطی مانند «وصیت، علم خاص، ودایع و سن» به‌عنوان ملاک تعیین‌شده که بنا به دلایل قدرمتیقن، مشخص می‌شود که امام کاظم (علیه‌السلام) شرایط امامت را داشته است. علاوه بر احادیث و دلایل منقول در قبال امامت ایشان، مهمترین اقدامات ایشان که عبارت است از وارستگی مادی و سیاسی، شفاف‌سازی در غصب حکومت شیعیان، مقابله علمی با جریان‌های انحرافی و فرقه‌های مختلف شیعه، مناظره با خلفای عباسی و انتخاب رویکرد تقیه، گویای این است که طرز فکر امام کاظم (علیه‌السلام) طرز فکر یک «ولی، امام و زعیم» امت است؛ زیرا از یک‌سو جامعه شیعیان را از طریق تقیه و وکالت مدیریت کرده و از طرفی، برای اثبات حقانیتشان از طرق مختلف مانند مناظره و شجاعت در بیان، تلاش نموده و ازنظر علمی و فرهنگی نیز با بزرگ‌ترین چالش زمان خود، مقابله نموده و خط‌مشی آگاهانه‌ای را بنیان‌گذاری نموده‌اند.

هدف از پژوهش حاضر بررسی عوامل موثر بر شکل‌گیری تسنن دوازده امامی در قرن نهم هجری و تاثیرات متقابل آن در برابر تشیع می‌باشد. تلاش نگارندگان بر آن است تا به این پرسش جواب داده شود که چه عواملی در شکل-گیری اولیه و توسعه تسنن دوازده امامی در این قرن موثر بوده است؟ و تسنن دوازده امامی و تشیع چه تاثیرات متقابلی بر یکدیگر داشته‌اند؟ یافته‌های این پژوهش که به صورت توصیفی- تحلیلی صورت‌گرفته، حاکی از این است که برچیده‌شدن حلافت عباسی به عنوان قدرتمندترین نهاد دینی اهل تسنن، سبب شد تاسایر گروه‌های مذهبی بویژه شیعیان مجال فعالیت در فضای خاص سیاسی آن دوران را یافته و به تدریج بر تعداد پیروانشان افزوده‌شود. در کنار این امر فراگیر‌شدن نهضت‌‌های صوفی درایران با توجه به تسامح مذهبی تیموریان، نوعی خاص از تفکر جدید را وجود آورد که سعی داشت تا ضمن پایبندی به اصول مذهب تسنن، توجه ویژه‌ای به امامان شیعه (ع) داشته و روند متعادلی در همزیستی تسنن و تشیع در ایران بوجود‌آورد که تحت عنوان تسنن دوازده امامی شناخته می‌شود. در این بین تصوف به عنوان حلقه واسط جریانی شد که حاصل آن گذر مذهبی ایران از تسنن محض به تشیع در حدفاصل قرون هفتم تا نهم هجری بود.

هرچند زمينه شكل‏گيرى طريقت‏هاى عرفانى در جهان اسلام، از حدود سده‏هاى چهارم و پنجم آغاز شده بود، صورت نهايى اين طريقت‏ها- به گونه‏اى كه بيشتر آن‏ها سلسله طريقتى خود را از طريق امامان شيعه و به‏ويژه امام رضا (ع) تا امام على (ع) به رسول خدا (ص) مى‏رسانند- به سده هفتم و پس از آن برمى‏گردد. حال، چه تصويرى از امامان و به‏ويژه امام كاظم (ع) در زهد و عرفان اسلامى وجود داشته كه به پذيرش ايشان به عنوان اقطاب سلسله‏هاى عرفانى انجاميده است؟ آيا با بررسى متون زهد و تصوفِ اوليه، به نقش امامان در شكل‏گيرى اين طريقت‏ها مى‏توان پى برد؟ هم‏چنين در برخى از منابع، ادعا شده است كه برخى از مشايخ متقدم صوفيه با امام كاظم (ع) ارتباط داشته‏اند. در مقاله حاضر، نخست كتاب‏هاى زهد را به طور كامل بررسى و به كتاب‏هاى متقدم عرفان اشاره كرده و آن‏گاه ميزان صحت و سقم روايات حاكى از ارتباط مشايخ صوفيه با آن حضرت را بر رسيده است. در پايان، به اين نتيجه مى‏رسد كه اولًا در كتاب‏هاى زهد و عرفان فقط به اختصار از امام على (ع) تا امام صادق (ع) ياد شده است و از ديگر ائمه و به ويژه امام كاظم (ع) مطلقاً ذكرى در ميان نيست؛ ثانياً هرچند ديدار يكى از مشايخ صوفيه، شقيق بلخى، با امام كاظم (ع) كم‏وبيش قابل اثبات است، همين ديدار هم در هيچ‏يك از متون عرفانى ذكر نشده و عملًا در تاريخ عرفان و شكل‏گيرى طريقت‏هاى عرفانى تأثيرى نداشته است. بنابراين، براى فهم چگونگى و چرايى ورود اسامى ائمه به سلسله‏هاى عرفانى، مراجعه به متون زهد و تصوف كارگشا نيست و بايد به دنبال دلايل ديگرى براى آن بود.