کتابخانه مجازی ادبیات

کتاب بستان الناظرین فی معرفه ائمه الهادین اثر محمد یوسف بیکا که در سال 1119 - 1120 نوشته شده، شرح چهل حدیثی است که نویسنده ضمن آن سعی کرده است به مسائل مختلفی که به تشیع و اعتقادات صحیح او مربوط می شود، بپردازد. در واقع، می توان آن را اثری در معرفی شیعه و ویژگی های آن دانست. نویسنده در نوشتار پیش رو، با ارائه گزارشی از کتاب، محتوای آن را در بوته بررسی قرار داده است.

یکی از دوره‌های مهم و حساس تاریخ شیعه، عصر سلجوقی است که به‌سبب تغییر حاکمیت و جایگزین شدن دولت سنی‌مذهب به جای دولت شیعی آل‌بویه، وضعیت شیعیان دگرگون شد. تصور می‌شود با روی کار آمدن سلجوقیان ـ که پایبندی عمیقی به مذهب اهل‌سنت و خلافت عباسی داشتند ـ می‌بایست عرصه برای فعالیت شیعیان تنگ و آنان به حاشیه رانده شده باشند؛ اما برخلاف این تصور، در عصر سلجوقی بخصوص در نیمة دوم آن، مراکز شیعه‌نشین توسعه یافتند و نهادهای علمی و آموزشی و به‌تبع آنها فعالیت‌های علمی و پژوهشی، نه‌تنها دچار خلل و نقص نشدند، بلکه با عملکردی چشمگیر به کار خود ادامه دادند. در این مقاله به این مسئله پرداخته می‌شود که علل حفظ و تداوم تشیع و فعالیت‌های آن در این دوره چه بوده است؟ به نظر می‌رسد که عوامل اصلی در تداوم تشیع، اهتمام به توسعة علمی و آموزشی، پایبندی به اصول، توام با رعایت اعتدال و تقیه، و حضور در مناصب اجرایی و سیاسی بوده است که در نتیجه با از میان رفتن دولت مقتدر شیعه‌مذهب آل‌بویه، خللی در جامعۀ شیعه و رهبری علمی آن پدید نیامده است.

در دوره خلافت خلیفه دوم، مسلمانان که هدف فتح ایران را در سر داشتند، به دنبال محلی بودند که علاوه بر نزدیکی به مرز ایران، از نظر آب و هوایی، مطلوب ساکنین جزیرة‌العرب باشد؛ از این‌رو سعدبن‌ابی وقاص پس از مکاتبه با خلیفه دوم، به سلمان فارسی و حذیفة‌بن الیمان مأموریت داد تا به دنبال محلی مناسب جهت اسکان خود و گله شترانشان باشند. در پی این مأموریت، منطقه‌ای در ساحل غربی رود فرات و نزدیکی شهر باستانی حیره انتخاب گردید، که بعدها کوفه نامیده شد، و این اولین شهری بود که پس از ظهور اسلام، به وسیله مسلمانان ساخته شد.

اعتقاد به مهدي موعود، موعود گرايي و ظهور مصلحي كه در آخرالزمان به ظلم، ستم و فساد خاتمه مي دهد و عدالت و مساوات را برقرار مي كند همواره در اديان و مذاهب مختلف جهان مطرح بوده است. با توجه به كلام صريح قرآن و روايت هاي متواتري كه از پيامبر اسلام(ص) و ساير امامان معصوم: درباره ظهور حضرت مهدي4، آينده سعادت بخش بشر و برقراري عدالت و مساوات بيان شده است افراد مختلفي در گستره تاريخ اسلام در پي بهره برداري از انديشه مهدويت براي مشروعيت بخشيدن به اقدامات خود و جذب هوادار بوده­اند. يكي از ادوار تاريخي كه به دليل گسترش ستم و فساد شاهد ظهور مدعيان مهدويت هستيم دوران حمله و حكومت مغول ها در ايران است. مردم ايران در دوره مغول ها براي يك زندگي همراه با عدالت، مساوات و آرامش جذب افرادي شدند كه حركت خود را با ادعاي مهدويت آغاز كرده بودند. موضوع اين مقاله، پرداختن به ظهور مدعيان مهدويت و زمينه هاي قيام هاي آنان در اين عصر است و در آن، قيام هايي مانند قيام محمود تارابي، ابوالكرام داراني، ابوصالح حلي، احمد شامي، موسي كردستاني، و امير تيمور تاش چوپاني بررسي مي شود.