کتابخانه مجازی ادبیات

یکی از دوره‌های مهم و حساس تاریخ شیعه، عصر سلجوقی است که به‌سبب تغییر حاکمیت و جایگزین شدن دولت سنی‌مذهب به جای دولت شیعی آل‌بویه، وضعیت شیعیان دگرگون شد. تصور می‌شود با روی کار آمدن سلجوقیان ـ که پایبندی عمیقی به مذهب اهل‌سنت و خلافت عباسی داشتند ـ می‌بایست عرصه برای فعالیت شیعیان تنگ و آنان به حاشیه رانده شده باشند؛ اما برخلاف این تصور، در عصر سلجوقی بخصوص در نیمة دوم آن، مراکز شیعه‌نشین توسعه یافتند و نهادهای علمی و آموزشی و به‌تبع آنها فعالیت‌های علمی و پژوهشی، نه‌تنها دچار خلل و نقص نشدند، بلکه با عملکردی چشمگیر به کار خود ادامه دادند. در این مقاله به این مسئله پرداخته می‌شود که علل حفظ و تداوم تشیع و فعالیت‌های آن در این دوره چه بوده است؟ به نظر می‌رسد که عوامل اصلی در تداوم تشیع، اهتمام به توسعة علمی و آموزشی، پایبندی به اصول، توام با رعایت اعتدال و تقیه، و حضور در مناصب اجرایی و سیاسی بوده است که در نتیجه با از میان رفتن دولت مقتدر شیعه‌مذهب آل‌بویه، خللی در جامعۀ شیعه و رهبری علمی آن پدید نیامده است.

شیعه‌ستیزی در عصر حاضر شکل جدیدی به خود گرفته و رویدادهای گسترده‌تری را نسبت به گذشته رقم زده است. لذا ضروری است گونه‌ها، علل و ماهیت آن، خصوصاً با هدف بررسی فرآیندبودن یا برنامه‌‌بودن شیعه‌ستیزی معاصر بررسی، و به این پرسش‌ها پاسخ داده شود که: انواع شیعه‌ستیزی جدید و علل آن کدام‌اند؟ آیا شیعه‌ستیزی جدید فرآیندی طبیعی در ادامه شیعه‌ستیزی تاریخی است یا برنامه‌ای فراتر از آن است؟ یافته‌های این پژوهش، با روش برهان انّی (بهره‌گیری از داده‌های معلولی برای کشف و توصیف علت) و استفاده ضمنی از تحلیل گفتمان، حاکی از این است که شیعه‌ستیزی در مجموع به دو گونه شیعه‌ستیزی دیرینه (تاریخی) و جدید (معاصر) تقسیم می‌شود و شیعه‌ستیزی جدید را باید در دو قسم بیرونی (بیرون دنیای اسلام) و درونی (درون دنیای اسلام) دانست. شیعه‌ستیزی معاصر بیرونی بیشتر برنامه است تا فرآیند، ولی شیعه‌ستیزی معاصر درونی فرآیند بلندمدتی است که در شیعه‌ستیزی دیرینه (تاریخی) ریشه دارد، اما در عصر حاضر تحت مدیریت شیعه‌ستیزی بیرونی (برنامه‌ای) در آمده است.

شهداى سادات و شيعه در زمان امامت امام جواد (ع) موضوع اين نوشتار است كه هم شهداى قيام‏هاى شيعى را شامل مى‏شود و هم آن‏هايى كه به صورت فردى و يا در زندان به شهادت رسيدند؛ يعنى در محدوده زمانى دوران هفده ساله امامت آن حضرت (204- 220 ق). قتل‏عام برادران و نزديكان امام رضا (ع) در همان ابتداى امامت امام جواد (ع) به دست مأمون، موضوعى است كه تقريباً بيش‏تر تاريخ‏نگاران به آن اشاره كرده‏اند. معروف‏ترين اين شهدا محمد و زيد بن موسى بن جعفر (ع) در خراسان و احمد و محمد بن موسى بن جعفر (ع) در فارس بودند كه به دست مأموران مأمون به شهادت رسيدند. چند قيام مهم علويان را در دوره معتصم شاهد هستيم. قيام محمد بن قاسم حسينى در طالقان و قيام على بن حمزه در شيراز مهم‏ترين آن‏هاست. كه به شهادت آن‏ها و هوادارانشان انجاميد. اما آن‏چه قيام و شهادت را در زمان امام جواد (ع) متمايز كرده، دو قيام خونين در قم، اولى با فرماندهى يكى از وكلاى آن حضرت به نام يحيى بن على عمران و ديگرى به سردمدارى يكى از شيعيان مخلص به نام جعفر بن داوود بود. اين دو قيام از معدود حركت‏هاى اماميه در آن دوران به شمار مى‏رفت كه برخى آن دو را با امام جواد (ع) مرتبط مى‏دانند، اگرچه دليل قطعى براى اثبات آن در دست نيست.