کتابخانه مجازی ادبیات

بیان فضایل و مناقب حضرت علی (ع) منحصر به پیروان و شیعیان ایشان نیست و علمای مذاهب چهارگانۀ اهل سنت نیز به‌دلیل جایگاه والای این شخصیت بی‌نظیر جهان اسلام و محبت به خاندان رسول خدا (ص)، به‌صورت گسترده به نقل مناقب و فضایل حضرت پرداخته‌اند و در این زمینه تألیفات فراوانی از خود به یادگار گذاشته‌اند. ولی با نگاهی اجمالی به این آثار می‌توان گفت که بیشترین و باارزش‌ترین تألیفات در این عرصه مربوط به بزرگان و علمای مذهب شافعی است که ارادت ویژۀ خود را در قالب منقبت‌نگاری‌های کم‌نظیر به ساحت اهل بیت و حضرت علی (ع) نشان داده‌اند. مهم‌ترین خصوصیت این آثار الهام گرفتن آنها از امام این مذهب یعنی امام شافعی است. پس در این مقاله مذهب شافعی و شخصیت امام شافعی به‌صورت مختصر معرفی شده است‌. همچنین دلایل ابراز محبت خاص ایشان به اهل بیت و علی‌الخصوص حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) بیان شده و برخی از اشعار ایشان بررسی شده است. در پایان دیگر عوامل مؤثر در شکل‌گیری این ویژگی از جمله تأثیرپذیری از تصوف، نسب خود امام شافعی و ارادت خاص علمای شافعی نسبت به ائمۀ امامیه با ذکر شواهدی از آثار منقبتی علمای شافعی دربارۀ امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) بیان شده‌اند.

یکی از کارکردهای عالمان شیعی در جامعه، که از آموزههای دینی الهام می گرفت، رسیدگی به نیازهای مردمان بوده است. از جمله این علما، که به ایجاد سازمانه ای عام المنفعه و رسیدگی به حوایج مسکینان، نیازمندان و یتیمان و التیام بخشی آلام آنان اهتمام داشته شیخ بهایی (1030-953/ 1031 ) بوده است. در این مقاله، نویسندگان کوشیده اند تا فارغ از شخصیت علمی، دینی و حکومتی شیخ، سلوک اجتماعی و سیره وی را در رفتار با مردمان و مواجهه با مشکلاتشان بررسی کنند. از جمله یافتههای این پژوهش این است که شیخ بهایی اقدامات موثری در جهت بهسازی زندگی و تامین رفاه و آسایش توده مردم و رفع مشکلات آنان به کار بست و حضور او در دربار و همکاریاش با شاهان صفوی نه تنها از دامنه تعامل او با مردم نکاست، بلکه موجب آن شد تا وی پناهگاه مردمان در برابر اجحافات پادشاه و کارگزاران باشد.

شاه‌اسماعیل اول مؤسس سلسله صفویه مذهب تشیع را در ایران رسمیت بخشید. این کار ابتدا در شهرها با قدرت نظامی اعلام می‌شد، اما صفویان دریافتند که برای تثبیت این مذهب در تاروپود جامعه و نهادینه‌سازی آن، به اقدامات گسترده فرهنگی و تشکیلاتی نیاز است. دوره پنجاه‌ساله سلطنت شاه‌تهماسب اول (930ـ984ق.)، فرزند و جانشین شاه‌اسماعیل، فرصت مناسبی را فراهم آورد تا وی با حضور عالمان مهاجر که از مناطق عربی جبل‌عامل لبنان و بحرین به ایران آمده بودند، تلاش گسترده‌ای را برای شیعی‌سازی جامعه و تثبیت موقعیت این مذهب به‌کار بندد. این اقدامات، هم در سطح دینی‌سازی حکومت و کارگزاران آن صورت می‌گرفت و هم در شیعی‌سازی جامعه و رعایت مظاهر شرع در میان مردم به‌کار بسته می‌شد. فعالیت‌های فرهنگی، وجه غالب این اقدامات بود که فقها و علمای شیعه محوریت آن را به عهده داشتند. در این مقاله، اقدامات گوناگون شاه‌تهماسب اول در ترویج تشیع و نهادینه‌سازی آن در جامعه بررسی و تحلیل شده است. یافته پژوهش، نشان می‌دهد که در عصر او، از همه ظرفیت‌های موجود تبلیغی و ترویجی نظیر رهبران مذهبی، نمادها، زیارتگاه‌ها، شعائر، شخصیت‌ها، مراسم و سنت‌ها، نهادهای آموزشی و دینی، متون و معارف، در جهت تثبیت، نهادینه‌سازی و گسترش مذهب تشیع در جامعه ایران بهره گرفته شده است.