ادبیات شیعه در گذر عصرها از فرازها و فرودهای گوناگون برخوردار بوده است. سیرتکاملی این ادبیات، بیانگر این واقعیت است که این جریان متعهّد ادبی، همراه و همزاد اوضاع دینی ، سیاسی و اجتماعی حاکم بر جهان اسلام بوده است. یکی از دولتهای برجستۀ عربی که به مانند آلبویه و فاطمیان نقشی ماندگار در پرباری و شکوفایی ادبیات متعهّد شیعه داشته است، دولت حمدانیان در شام بوده است. ادب دوستی امیرسیفالدوله حمدانی و فراهم نمودن زمینههای آفرینش آثار ادبی، حمایت از ادیبان و شاعران در کنار دیگر عوامل سیاسی، مذهبی و اجتماعی از سببهای شکوفایی ادبیات شیعه، به ویژه شعر شیعی، به روزگار دولت حمدانی در شام به شمار آمده است. محورهای اساسی این مقاله، عبارتند از: الف) پیشگفتاری درباره خاندان بنی حمدان؛ ب) بررسی و تحلیل خدمات دولت حمدانی(شام) در شکوفایی ادبیات شیعه.
عمادالدین نسیمی، از شاعران متعهد شیعی، با عاطفهای صادق و قلمی ساده و روان، اشعاری زیبا و دلانگیز در مدح و رثای پیامبر (ع) و اهلبیت (ع) ایشان به زبان ترکی سروده است. دیوان ترکی این شاعر نامدار ایرانی، بیانگر بخشی از فرهنگ و ادبیات این مرز و بوم است که تاکنون از لحاظ علمی به آن توجه نشده و غبار فراموشی همچنان بر صفحات آن سنگینی میکند. این پژوهش که اساس آن توصیف و تحلیل است، به تحلیل بنمایههای شیعی و نقد ادبی دیوان نسیمی میپردازد و بدین ترتیب، بخشی از ادبیات و فرهنگ شیعی کشور را معرفی میکند که در قالب زبان غیرملی تبلور یافته است. نسیمی در دیوان ترکی، خود را ولایی نامیده و از ولایت و حقانیت اهلبیت (ع) سخن گفته و در بیان بزرگی و کرامت پیامبر (ص) و اهلبیت: و بیان مظلومیت آنها به ویژه امام حسین (ع)، قلمفرسایی کرده است. وی شاعری صوفی است و هنگام سخن از اهلبیت (ع)، بیشتر از آیات قرآنی و اصطلاحات عارفانه مانند «تجلی»، «وحدت وجود» و «کشف و شهود» استفاده میکند. شعر شیعی نسیمی، به دلیل نگرش واقعبینانه، بیشتر جنبه خطابی دارد و خیال شعری کمتر در آن به چشم میخورد. همچنین شاعر تحت تاثیر آموزههای ادبیات عرفانی، در مدح اهلبیت (ع) به تغزل نیز میپردازد. غزل او هر چند رنگ و بوی غزل انسانی و زمینی دارد، به دلیل آمیختگی با آیات قرآنی و اوصاف فرازمینی، غزل عرفانی و روحی محسوب میشود.
از آنجا که برخی از شاعران شیعه، با ایستادگی در برابر ستم خلفای جور و مخالفان مکتب تشیع، با تعهد و اخلاص از حریم شیعه و مبانی فکری آن دفاع کردند، همیشه در معرض آسیبها و انواع تهمتها قرار گرفتند و برخی مخالفان مکتب تشیع، تحت تأثیر عوامل غیرادبی چون غرضورزی، تعصبات مذهبی، گرایشهای سیاسی و... به سیاهنمایی چهره شاعران برجسته شیعه پرداخته، تصویری غیرواقعی از آنان ارائه دادند، تا جایی که شاعران متعهدی چون مهیار دیلمی، کمیت بن زید، سید حمیری، کثیّر عزه و... را با آوردن دلایلی غیرواقعی، رافضی و هنجارگریز جلوه داده و به فساد و تباهی متهم نمودهاند. از سوی دیگر، اتهاماتی چون عدم پایبندی و خلوص نیت به تشیع، وابستگی به درباریان، بیعقلی و حماقت و... به آنان نسبت داده شده است.
رثای اهل بیت در عصر عباسی، از مضمون ها و ساختارهای گوناگون و فراوانی برخوردار بوده است. اما آنچه که مضمون سوگنامه های اهل بیت را از دیگر مرثیه ها، متمایز می سازد، عبارتند از؛ اهمیت یاد و خاطر اهل بیت، جایگاه رسالت ایشان در جامعه، تبیین مسئله جانشینی و ولایت اهل بیت، نقد حاکمان ستمگر و خودرای و... . در مرثیه های این دوره، مضمون هایی دیده می شود که منحصر به رثای اهل بیت در این دوره بوده اند؛ از جمله آنها می توان به؛ پیوند رخداد کربلا به واقعه سقیفه، بشارت به ظهور حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، دفاع آشکار و شجاعانه از حقانیت ایشان، مسئله امید به شفاعت اهل بیت، بی بهره ماندن قاتلان از این مسئله در روز قیامت و... اشاره کرد. در مرثیه های اهل بیت در این دوره نیز دو نو ع ساختار دیده می شود: ساختار تقلیدی و نوین. از ساختارهای تقلیدی و قدیم می توان به: استفاده از صور خیال گوناگون، استفاده از عنصر عاطفه، به کارگیری عنصر دعا و... اشاره نمود و از جمله ساختارهای نوین نیز می توان به: وقوف بر آثار و نشانه های برجای مانده از اهل بیت، اشاره کرد.