روايت «حب علي حسنه لا تضر معها سيئه، وبغضه سيئه لا تنفع معها حسنه» حديث مشهور و مستفيضي است که به سبب پيوند و ارتباط با عقايد و کلام شيعي، از اهميت والايي برخوردار است. پژوهش پيش رو بر آن است تا نخست سير نقل روايت را در ميان منابع و مصادر روايي شناسايي کند، سپس با دستيابي به اسناد و طرق گوناگون روايت و با کنکاشي رجالي، کيفيت سندي آن را مطالعه نمايد. بخش پاياني اين نوشتار به واکاوي مراد و مقصود روايت اختصاص يافته است که از رهگذر نقد و بررسي اقوال گوناگون به بيان برداشت ها و تاويلات مقبول و نامقبول از روايت مي پردازد.
«امام کاظم» (علیهالسلام) در ابتدای امامت، با چالشهایی روبه رو بوده اند که این چالشها موجب شده است تا اقدامات ایشان به عنوان قرینه فعلی علاوه بر دلایل نقلی مورد توجه باشد. اهداف اصلی تحقیق، چگونگی و دلایل امامت امام موسی بن جعفر (علیهالسلام) و نیز اقدامات ایشان در اثبات این موضوع با استفاده از منابع شیعه و اهل سنت است. سوال اصلی این تحقیق نیز بدین شرح است که «مهمترین اقدامات امام کاظم (علیهالسلام) در راستای اثبات امامت ایشان با توجه به چگونگی و دلایل امامت ایشان در منابع شیعه و اهل سنت چیست؟» این تحقیق با روش توصیفی، تحلیلی و تطبیقی، به این نتیجه دستیافت که برای انتخاب امام، شرایطی مانند «وصیت، علم خاص، ودایع و سن» بهعنوان ملاک تعیینشده که بنا به دلایل قدرمتیقن، مشخص میشود که امام کاظم (علیهالسلام) شرایط امامت را داشته است. علاوه بر احادیث و دلایل منقول در قبال امامت ایشان، مهمترین اقدامات ایشان که عبارت است از وارستگی مادی و سیاسی، شفافسازی در غصب حکومت شیعیان، مقابله علمی با جریانهای انحرافی و فرقههای مختلف شیعه، مناظره با خلفای عباسی و انتخاب رویکرد تقیه، گویای این است که طرز فکر امام کاظم (علیهالسلام) طرز فکر یک «ولی، امام و زعیم» امت است؛ زیرا از یکسو جامعه شیعیان را از طریق تقیه و وکالت مدیریت کرده و از طرفی، برای اثبات حقانیتشان از طرق مختلف مانند مناظره و شجاعت در بیان، تلاش نموده و ازنظر علمی و فرهنگی نیز با بزرگترین چالش زمان خود، مقابله نموده و خطمشی آگاهانهای را بنیانگذاری نمودهاند.
روششناسي و بسترشناسي يک نظريه، از مهمترين مسائلي است که نقش مهمي در تحليل و شناخت چرايي صدور آن نظريه دارد. متکلمان شيعي مکتب بغداد در قرن چهارم و پنجم هجري، از بزرگترين متکلمان اماميه در طول تاريخ بهشمار ميآيند. با اين حال، روايات امامان معصوم عليه السلام، که از منابع اصيل تفکر ديني بهشمار ميآيند، حضور کمرنگي در کتابهاي کلامي ايشان دارند. هدف از نگارش اين مقاله، ابتدا روششناسي فکري اين متکلمان، و سپس تحليل چرايي تکيۀ فراوان ايشان بر عقل در براهين و نظريات کلامي مربوط به مسئلۀ امامت با توجه به بستر فرهنگي شهر بغداد در آن دوران است. بر اساس مهمترين يافتههاي اين نوشتار، نگاه سختگيرانۀ متکلمان بغداد به احاديث و نيز تنوع مکاتب گوناگون کلامي و نيز تعصبات مذهبي و درگيريهاي شديد فرقهاي در بغداد، از مهمترين عواملي است که مانع از استفادۀ لازم متکلمان شيعي از روايات در آن دوران شده است.
«لقاء الله» منتهای حرکت آدمی، و روح همه تعالیم و معارف الهی است. اما به رغم اشباع این بحث از نظر کلامی، در باب مراد از «لقاء الله» در آیات قرآن، میان مفسران شیعه که همگی پیرو یک مکتب کلامی هستند، اختلاف نظر دیده میشود و آراء ایشان به 3 دسته قابل تقسیم است: مجاز بودن «لقاء الله»، شهود باطنی یا علم حضوری در آخرت (با سکوت نسبت به شهود باطنی در دنیا)، و شهود باطنی یا علم حضوری در دنیا. اختلاف آراء بین مفسران بزرگ شیعه، بهترین دلیل بر لزوم بررسی آیات و روایات برای دست یافتن به وحدت نظر میباشد؛ زیرا این اختلاف، منتهای حرکت آدمی را در هالهای از ابهام فرو برده است. در این مقاله، با مسلم گرفتن عدم امکان رؤیت جسمانی باریتعالی، فارغ از بحثهای کلامی، به اختلاف دیدگاههای شیعه امامیه که بازتاب آن در تفسیر آیات لقاء الله بوده، پرداخته شده تا مفهوم حقیقی «لقاء الله» در قرآن کریم روشن گردد.
موضوع امامت و خلافت اسلامی و جانشینی بعد از پیامبر اکرم (ص) و خصوصیات و صفات خلیفه از جمله موضوعاتی است که در طول تاریخ اسلامی مورد اختلاف میان مسلمانان بوده است. از آنجا که قرآن کریم، کتاب همه مسلمانان است؛ لذا برخی دانشمندان متکلم اسلامی همواره در طول تاریخ تاکنون درصدد برآمئنئ به بحث و بررسی این مهم در قرآن کریم و پاسخ گویی به شبهات آن بپردازند. یکی از تفاسیر موضوعی قرآن کریم در قرن 6 هجری با رویکرد کلامی نگاشته شده است، تفسیر «متشابه القرآن و مختلفه» تالیف محمد بن علی بن شهر آشوب مازندرانی، متوفای 588 هجری از مفسران شیعه است. ابن شهر آشوب در بخشی از تفسیر موضوعی خود، موضوع امامت در قرآن را مطرح کرده است. مفسر در این بخش، ابتدا مجموعه آیات قرآنی که موجب ایجاد سوال و شبهه در مساله امامت در جامعه آن روز بوده را در نظر گرفته و با نگاه مجموعی به این آیات، آنها را ذیل موضوعاتی چند آورده و عملا هر چند آیه را ذیل موضوعی خاص مطرح کرده است. در این نوشتار برآنیم تا مبحث امامت نزد ابن شهرآشوب را بر اساس تفسیر متشابه القرآن وی مورد مطالعه و ارزیابی قرار دهیم.