خاندانهای شیعی در حفظ و گسترش معارف و آموزههای تشیع در تاریخ فکری این مذهب نقشی اساسی ایفا کردهاند. در تبیین این نظریه میتوان آل طاووس را به عنوان یک نمونهی عینی مطرح کرد. این دودمان از سلالهی سادات بود که در قرن هفتم هجری قمری، خدمات ارزشمندی را به جوامع شیعی ارائه داد. آل طاووس از خانوادههای پر نفوذ در آن دوره بودند که منصب نقابت را به شکل موروثی در میان خود داشتند و از این طریق منشأ خدمات سیاسی و اجتماعی سرنوشتسازی برای شیعیان شدند. برجستهترین چهرهی این خاندان، ابن طاووس است که در سیرهی سیاسی، اخلاقی، عرفانی و تدوین آثار دعایی، تحولی جریانساز در مکاتب فقهی- حدیثی شیعه به وجود آورد و در فرهنگ شیعی عصر صفوی و به ویژه در جریان اخباری مقبولیتی در خور یافت. برادر وی، احمد بن طاووس با تبویب حدیث و ایدههای نو در رجال و درایه، به همراه فرزندش عبدالکریم، موجبات رشد مکتب اصولیان را تا حد قابل توجهی فراهم آورد. آثار متعددی از این خاندان در زمینههای فقه و حدیث، تاریخ و تراجم، مناقبنگاری، اخلاق، تفسیر، رجال و درایه موجود است که بر اعتبار جایگاه علمی آنها در نزد عالمان شیعه و تأثیرگذاری در مکاتب فکری شیعه میافزاید. تکاپوهای علمی این خاندان در زمینهی نشر و تدوین آثار ارزندهی علمی که از عصر یورش مغولان آغاز شده بود و تا دورهی صفویه را در برمیگرفت زمینههای رشد مشرب فکری تشیع را فراهم آورده است. این مقاله میکوشد تا تأثیر این خاندان را در بالندگی مکتب فکری شیعیان، بر پایهی روش تحقیق تاریخی، بررسی و بیان کند.
حجاب و عفاف یکی از آموزههای ارزندۀ ادیان الهی است. افزون بر قرآن کریم، در سنّت رسول خدا و سیرۀ اهل بیت(ع) نیز به روشنی اهمّیت و نقش این ارزشِ دینی تبیین شده است. هر چند در باره نوع و میزان پوشش شرعیِ برآمده از متون دینی، میان عالمان اختلافاتی وجود دارد، اما نه تنها هیچ گاه در سیرۀ خاندان وحی، نمودی از تساهل و سطحینگری در مقولۀ حجاب و عفاف بهچشم نمیخورد، بلکه گفتار و رفتار آنان همواره مشوّق پاسداری از مرزهای عفاف و حیا و پایبندی به پوشش اسلامی بوده است. در این میان، برخی با تکیه به برخی گزارشهای منقول در منابع روایی متأخّر، بر تساهل و انعطافِ خارج از معمول دین در مسألۀ پوشش (حجاب) حکم راندهاند. بررسی و ارزیابی سهگانۀ منبعی، متنی (دلالی) و سندی این گزارشها و گاه روایات، با بهرهگیری از حقایق تاریخی، از نادرستی بخشهایی از آنها پرده برمیدارد. از این رو، صرف نقل در منابع روایی مشهور، دلیلی بر راستی محتوا نیست و شایسته است برای آگاهی از حکم دقیق اسلام در مسائل مختلف دینی (از جمله حجاب)، با بهرهگیری از ابزار و روشهای علمی، اصل و میزان اعتبار این دست گزارشها را مورد ارزیابی قرار داد.
معرفى اجمالى الإقبال بالأعمال الحسنة فيما يعمل مرة في السنة تأليف سيد رضى الدين، على بن موسى بن طاووس حلى( 589- 664 هجرى) در موضوع ادعيه و اعمال سال و زيارات معصومين عليهم السلام مىباشد. انگيزه نگارش ابن طاووس اين كتاب را همراه با 8 جلد ديگر به عنوان تتمه« مصباح المتهجد» شيخ طوسى نوشته است. او در مقدمه كتاب« فلاح السائل»، كه جلد اوّل از تتمّات مصباح المتهجد است اسامى 10 جلد كتاب را آورده است. كتاب حاضر شامل اعمال يازده ماه از سال است. اعمال ماه رمضان نيز، به خاطر اهميت اين ماه، در كتابى ديگر با نام« المضمار» آمده كه توسط مصنف همراه با اقبال در يك مجموعه عرضه شده است. شيوه نگارش سيد كتاب خويش را به ترتيب ماههاى سال نگاشته، اما بر خلاف روش معمول، ابتداى سال را ماه مبارك رمضان دانسته است. از جمله دلايل اين كار اهميت فوق العادهاى است كه شرع براى ماه رمضان قائل شده و اينكه اهل معرفت ابتداى سال و ابتداى سير و سلوك خويش را ماه رمضان قرار مىدهند. اعتبار و ارزش كتاب اقبال الأعمال مانند ديگر كتابهاى سيد ابن طاووس از اعتبار و ارزش ويژهاى بين علماى شيعه برخوردار است. سيد با تأليف اين كتاب خدمت بزرگى به جهان اسلام نموده، به قسمى كه تمام مؤلفان پس از سيد در موضوع ادعيه و زيارات، خوشه چين خرمن پر بركت او هستند. از جمله شيخ عباس قمى در« مفاتيح الجنان» بسيارى مطالب را از اين كتاب نقل مىكند. علامه آقا بزرگ تهرانى نيز در الذريعة اين مطلب را تأييد كرده كه سيد با تأليف اين كتاب حق بزرگى به گردن تمام شيعيان و هم دانشمندانى كه در موضوع دعا و نيايش كتابى نوشتهاند دارد و در حقيقت همه آنها سر سفره اين دانشمند بزرگ نشستهاند و از ثمرات آن عارف انديشمند بهره بردهاند و بر ما لازم است كه از خدمت بزرگ ايشان تقدير كنيم. منابع در قرون گذشته يكى از غنىترين كتابخانههاى شخصى كه مملو از نسخههاى گرانبهاى خطى و منحصر به فرد بوده، كتابخانه سيد ابن طاووس بوده است. در اين كتابخانه به نقل خود سيد بيش از 1500 كتاب معتبر و نفيس در علوم مختلف وجود داشته است. از جمله در موضوع دعا بيش از 70 جلد كتاب نزد سيد بوده كه كتابهايى مثل اقبال را از آنها تدوين كرده است. ابن طاووس علاقه و اهتمام خاصى نسبت به ادعيه داشته، به طورى كه اكثر كتابهاى او در شكلهاى مختلف، ادعيه و اذكار و زيارات را در بر دارد. تاريخ تأليف كتاب اقبال در سال 650 هجرى، در حالى كه ابن طاووس به سن 60 سالگى قدم نهاده بود تأليف گشت. در سالهاى 655 و 656 نيز توسط مؤلف چند باب به كتاب حاضر افزوده شد. محل تأليف كتاب نيز كربلا، در جوار مرقد و بارگاه سالار شهيدان عليه السلام بوده است. ترتيب مطالب كتاب شريف اقبال به 12 قسمت تقسيم شده و هر قسمت مربوط به يك ماه است. هر ماه نيز به بابها و فصلهاى متعدد تقسيم شده تا دسترسى به مطالب هر روز از ماه به سهولت امكانپذير باشد. كتاب« المضمار» كه در حقيقت همان بخش مربوط به ماه رمضان است در ابتدا آمده و بقيه سال نيز به دو قسمت تقسيم گشته است، قسمت اول ماههاى شوال، ذو القعدة و ذو الحجة را در بر گرفته و قسمت دوم 8 ماه بقيه سال را. در چاپ حاضر در برنامه هر سه جلد كتاب در يك مجلد جمع شده و يك كتاب قطور را شامل شده است. نسخههاى كتاب 1- نسخهاى در كتابخانه آستان قدس رضوى عليه السلام مربوط به 957 هجرى. 2- نسخهاى در كتابخانه آستان قدس رضوى عليه السلام مربوط به 1074 هجرى.
معرفى اجمالى الإقبال بالأعمال الحسنة فيما يعمل مرة في السنة تأليف سيد رضى الدين، على بن موسى بن طاووس حلى( 589- 664 هجرى) در موضوع ادعيه و اعمال سال و زيارات معصومين عليهم السلام مىباشد. انگيزه نگارش ابن طاووس اين كتاب را همراه با 8 جلد ديگر به عنوان تتمه« مصباح المتهجد» شيخ طوسى نوشته است. او در مقدمه كتاب« فلاح السائل»، كه جلد اوّل از تتمّات مصباح المتهجد است اسامى 10 جلد كتاب را آورده است. كتاب حاضر شامل اعمال يازده ماه از سال است. اعمال ماه رمضان نيز، به خاطر اهميت اين ماه، در كتابى ديگر با نام« المضمار» آمده كه توسط مصنف همراه با اقبال در يك مجموعه عرضه شده است. شيوه نگارش سيد كتاب خويش را به ترتيب ماههاى سال نگاشته، اما بر خلاف روش معمول، ابتداى سال را ماه مبارك رمضان دانسته است. از جمله دلايل اين كار اهميت فوق العادهاى است كه شرع براى ماه رمضان قائل شده و اينكه اهل معرفت ابتداى سال و ابتداى سير و سلوك خويش را ماه رمضان قرار مىدهند. اعتبار و ارزش كتاب اقبال الأعمال مانند ديگر كتابهاى سيد ابن طاووس از اعتبار و ارزش ويژهاى بين علماى شيعه برخوردار است. سيد با تأليف اين كتاب خدمت بزرگى به جهان اسلام نموده، به قسمى كه تمام مؤلفان پس از سيد در موضوع ادعيه و زيارات، خوشه چين خرمن پر بركت او هستند. از جمله شيخ عباس قمى در« مفاتيح الجنان» بسيارى مطالب را از اين كتاب نقل مىكند. علامه آقا بزرگ تهرانى نيز در الذريعة اين مطلب را تأييد كرده كه سيد با تأليف اين كتاب حق بزرگى به گردن تمام شيعيان و هم دانشمندانى كه در موضوع دعا و نيايش كتابى نوشتهاند دارد و در حقيقت همه آنها سر سفره اين دانشمند بزرگ نشستهاند و از ثمرات آن عارف انديشمند بهره بردهاند و بر ما لازم است كه از خدمت بزرگ ايشان تقدير كنيم. منابع در قرون گذشته يكى از غنىترين كتابخانههاى شخصى كه مملو از نسخههاى گرانبهاى خطى و منحصر به فرد بوده، كتابخانه سيد ابن طاووس بوده است. در اين كتابخانه به نقل خود سيد بيش از 1500 كتاب معتبر و نفيس در علوم مختلف وجود داشته است. از جمله در موضوع دعا بيش از 70 جلد كتاب نزد سيد بوده كه كتابهايى مثل اقبال را از آنها تدوين كرده است. ابن طاووس علاقه و اهتمام خاصى نسبت به ادعيه داشته، به طورى كه اكثر كتابهاى او در شكلهاى مختلف، ادعيه و اذكار و زيارات را در بر دارد. تاريخ تأليف كتاب اقبال در سال 650 هجرى، در حالى كه ابن طاووس به سن 60 سالگى قدم نهاده بود تأليف گشت. در سالهاى 655 و 656 نيز توسط مؤلف چند باب به كتاب حاضر افزوده شد. محل تأليف كتاب نيز كربلا، در جوار مرقد و بارگاه سالار شهيدان عليه السلام بوده است. ترتيب مطالب كتاب شريف اقبال به 12 قسمت تقسيم شده و هر قسمت مربوط به يك ماه است. هر ماه نيز به بابها و فصلهاى متعدد تقسيم شده تا دسترسى به مطالب هر روز از ماه به سهولت امكانپذير باشد. كتاب« المضمار» كه در حقيقت همان بخش مربوط به ماه رمضان است در ابتدا آمده و بقيه سال نيز به دو قسمت تقسيم گشته است، قسمت اول ماههاى شوال، ذو القعدة و ذو الحجة را در بر گرفته و قسمت دوم 8 ماه بقيه سال را. در چاپ حاضر در برنامه هر سه جلد كتاب در يك مجلد جمع شده و يك كتاب قطور را شامل شده است. نسخههاى كتاب 1- نسخهاى در كتابخانه آستان قدس رضوى عليه السلام مربوط به 957 هجرى. 2- نسخهاى در كتابخانه آستان قدس رضوى عليه السلام مربوط به 1074 هجرى.