علويان در ادوار مختلف، به دليل نارضايتى از دستگاه خلافت، به قيام عليه خليفه دست مىزدند. برخى با استفاده از شعار «الرضا من آل محمد»، توانستند افراد زيادى را با خود همراه سازند كه بيشتر از شيعيان كوفه و عراق بودند. عصر امام جواد (ع) نيز به دور از اين قيامها نبود؛ چنانكه عبدالرحمان بن احمد علوى و محمد بن قاسم، دو تن از سران قيامهاى علوى در اين عصر بودند كه توسط دستگاه خلافت سركوب شدند. اين مقاله درصدد پاسخگويى به اين سؤال است كه چه قيامهايى در اين دوران شكلگرفته و امام جواد (ع) چه موضعى در برابر آنها داشتهاند؟
برپایی حکومت علویان، مهمترین رویداد سیاسی بود که پس از ورود اسلام به ایران در طبرستان شکل گرفت. کاربست نظریة «کنش جمعی» از چارلز تیلی که به انقلابها و حرکتهای اجتماعی میپردازد، در ارائة خوانشی جدید از این جنبش تأثیرگذار است. در پژوهش حاضر، با استناد به منابع کتابخانهای و روش توصیفی - تحلیلی، جنبش علویان با رویکرد به آراء تیلی بررسی شده است. سؤال اصلی مقاله این است که کاربست نظریة یادشده، چه ابعادی از این جنبش را نمایان میکند؟ به نظر میرسد علویان از راهاندازی این جنبش، تحقق سه هدف را در نظر داشتند: 1. حفظ بقا؛ 2. رسیدن به قدرت سیاسی؛ 3. گسترش مبانی تشیع. بر این اساس، پس از رسیدن به قدرت، با عنایت به هویت دینی مشترک با مردم و حاکمان بومی، سازمانی با شاکلة نظامی و دینی ایجاد گردید. بسیج منافع توسط رهبران علوی به صورت تهاجمی و تدارکاتی بوده و ماهیتی اجبارآمیز و هنجاری داشته است. عنصر قدرت در این جنبش، دو سویة تقابلی (خلافت سنی/ حکومت شیعی) دارد. مهمترین فرصتهای پیشآمده برای رهبران جنبش، عبارت است از: ایجاد هویت دینی مشترک، بهرهجویی از توان نظامی حاکمان محلی و استفاده از ظرفیتهای توده. سامانیان و کینخواریان، مهمترین عوامل تهدید علویان بودند که سیاست سرکوب را پیش گرفتند. نوع کنش جمعی علویان، رقابتی و نوخواهی بوده و بر مبنای تقابل دوگانه خودی - بیگانه شکل گرفته است.
خویشاوندی نسبی عباسیان با خاندان رسالت، پیروی از امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) در برابر امویان، پیگیری خونخواهی شهیدان عاشورا، شعارهایی مانند الرضا من آل محمد و یا منصور و گزارشهایی درباره منصور و مهدی بودن فرزندان آنان، زمینهای فراهم آورده بود که عباسیان در دوره پیش از خلافت دارای گرایش شیعی و مانند کیسانیه و زیدیه از گروههای شیعی شمرده شود. همسانی و همسویی ماهیت جنبش عباسیان با این نمادهای شیعی از موضوعات شایسته پژوهش است. این مقاله با روش گردآوری دادهها و تتبع کتابخانهای و با رویکرد وصفی و تحلیلی به بررسی انتقادی ماهیت جنبش شیعی عباسیان میپردازد. این ارزیابی نیازمند سنجههایی در زمینه جایگاه اجتماعی جنبش، جایگاه دینی رهبران جنبش، رفتار رهبران عباسی، انگیزه و اهداف جنبش و دستآورد جنبش برای شیعیان است تا میزان باور و همراهی عباسیان با اندیشههای شیعی در فرآیند جنبش تا دستیابی به خلافت روشن گردد. یافتههای این پژوهش نشاندهنده آن است که همگرایی جنبش عباسیان با باورهای شیعی در یک فرآیند پنهان چرخش داشته است و گامبهگام به اندیشههای گروههای رقیب شیعه گرایش پیدا کرده است.
وجوهات شرعيه، از اساسىترين منابع مالى امامان به شمار مى رود كه در عصر امام كاظم (ع)، به دليل گسترش سرزمين خلافت و گرويدن عده زيادى به تشيع، و تشكيل سازمان وكالت توسط ايشان، وجوهات از سراسر سرزمينهاى شيعهنشين توسط وكلا و يا مستقيماً نزد امام فرستاده مىشد. نيشابور از جمله شهرهاى مهم ايران بود كه در آن زمان، عدهاى از بزرگان اين شهر با گسيل نمايندهاى، به پرداخت وجوهات به امام و گرفتن پاسخ چندين سؤال فقهى خود برآمدند. اين نوشتار، با بررسى خبر يادشده در منابع كهن امامى كه خبرى بلند و طولانى است، ضمن بررسى سند و محتواى آن، به ريشهيابى آن مىپردازد. گسترش روايت در منابع بعدى و اشتباهاتى كه در اين مسير پيش آمده، از جمله موضوعاتى است كه بدان توجه مىشود.